Τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν τα δημοσιεύματα για αυτοκτονίες και απόπειρες αυτοκτονίας στη χώρα μας. Από το 2020 ως σήμερα η αύξηση του αριθμού των αυτοκτονιών στην Ελλάδα είναι της τάξης του 25%. Ιδιαίτερα στις νέες ηλικίες κάτω των 20 ετών ξεδιπλώνεται ένα σοβαρό ζήτημα δημόσιας υγείας που δεν έχει λάβει ακόμα την δέουσα προσοχή. Αφορμή για το παρόν άρθρο γύρω από την αυτοκτονία και την αυτοκτονικότητα, αποτέλεσε η 10η Σεπτεμβρίου που έχει οριστεί ως παγκόσμια ημέρα για την πρόληψη της αυτοκτονίας.
Η ζωή και ο θάνατος, η αρχή και το τέλος είναι δεδομένες φυσικές καταστάσεις στον έμβιο κόσμο. Το ανθρώπινο είδος, προικισμένο με ξεχωριστή νόηση, αναπαριστά μέσα του το θάνατο με ποικίλους τρόπους. Ένα παράδοξο, αλλά πραγματικό δεδομένο είναι η επιθυμία του ανθρώπου να επιλέγει το τέλος του και να υλοποιεί το θάνατό του. Ο άνθρωπος είναι το μόνο είδος στη φύση που αυτοκτονεί. Η αυτοκτονικότητα είναι ένα πολύπλοκο κοινωνικό φαινόμενο, διαχρονικό (παρατηρείται σε όλες τις εποχές) και παγκόσμιο (παρατηρείται σε όλους τους πολιτισμούς).
Επιδημιολογία
Τα επιδημιολογικά στοιχεία, σύμφωνα με τον ΠΟΥ, δείχνουν ότι εδώ και 45 χρόνια οι αυτοκτονίες σε όλο τον κόσμο έχουν σημειώσει αύξηση της τάξης του 60%. Παρατηρείται ένας θάνατος από αυτοκτονία κάθε 40 δευτερόλεπτα. Κάθε χρόνο αυτοκτονούν περίπου 1 εκατ. άνθρωποι παγκοσμίως. Στην Ελλάδα, αυτοκτονούν 500 άνθρωποι ετησίως (στοιχεία από το 2016). Οι αυτοκτονίες είναι διπλάσιες ή τριπλάσιες σε αριθμό από τις δολοφονίες. Μάλιστα, αν υπολογίσουμε στα παραπάνω νούμερα τις αυτοκτονίες που δεν έχουν δηλωθεί ως τέτοιες και τις ακόμα περισσότερες περιπτώσεις αυτοκτονικών συμπεριφορών που δεν κατέληξαν στον θάνατο, αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για ένα ζήτημα με μεγάλη διάσταση.
Ο όρος αυτοκτονικότητα είναι ένας όρος ομπρέλα που περιλαμβάνει α)τις αυτοκτονικές σκέψεις, δηλαδή τον λεγόμενο αυτοκτονικό ιδεασμό, β)τις αυτοκτονικές συμπεριφορές, δηλαδή κάθε συμπεριφορά που εμπεριέχει αυτοκαταστροφική πράξη με πρόθεση τον θάνατο και γ) την απόπειρα αυτοκτονίας (αποτυχημένη ή πετυχημένη). Όλα τα παραπάνω σχετίζονται με την ύστατη προσπάθεια του ανθρώπου που υποφέρει να βρει λύτρωση. Είναι τόσο μεγάλος ο ψυχικός πόνος που η ανυπαρξία μοιάζει με ανακούφιση.
Πυραμίδα αυτοκτονικότητας – από την ευχή θανάτου στην Αυτοκτονία
Η αυτοκτονικότητα μπορεί να οριστεί καλύτερα ως σκαλοπάτια μιας πυραμίδας που έχει στην κορυφή της την -πετυχημένη- αυτοκτονία. Στη βάση της πυραμίδας βρίσκονται ευχές θανάτου, ίσως φευγαλέες σκέψεις θανάτου και μια γενικευμένη αδιαφορία για τη ζωή. Έπειτα, οι σκέψεις θανάτου γίνονται πιο έντονες και συχνές -αυτοκτονικός ιδεασμός-. Ανεβαίνοντας στην πυραμίδα, παρατηρούμε το άτομο να κάνει σχέδια για το πως θα πραγματοποιήσει την αυτοκτονία του. Μπορεί να αναζητά πληροφορίες και τρόπους για να δώσει τέλος στη ζωή του. Μπορεί να προβληματίζεται για τις συνέπειες του επιλεγόμενου τρόπου, αν θα πονέσει, πόσο γρήγορα επέρχεται ο θάνατος κλπ. Όταν το σχέδιο ολοκληρωθεί, έρχεται η υλοποίηση του σχεδίου αυτοκτονίας, είτε με αποτυχημένη απόπειρα είτε με οριστικό τέλος της ζωής.
Προειδοποιητικά σημάδια – αυτοκτονία
Το άτομο που βρίσκεται σε κίνδυνο εμφανίζει κάποιες ή όλες από τις παρακάτω ενδείξεις:
- Μιλάει συχνά για την αυτοκτονία, χρησιμοποιεί φράσεις όπως ¨ θα ήταν καλύτερα αν δεν υπήρχα, θα είναι όλα καλύτερα αν πεθάνω ¨.
- Αναζητά πληροφορίες σχετικά με την αυτοκτονία, ψάχνει τρόπους και φονικά μέσα.
- Έχει μια ξεκάθαρη αρνητική στάση απέναντι στο παρόν και το μέλλον. Θεωρεί ότι δεν πρόκειται να αλλάξει τίποτα. Διακατέχεται από συναισθήματα απελπισίας και εγκλωβισμού στην οδύνη.
- Έχει μια ιδιαίτερη σχέση με τον θάνατο κι εστιάζει πολύ σε αυτόν. Διαβάζει, γράφει και υμνεί τον θάνατο σε κάθε ευκαιρία. Θαυμάζει αυτόχειρες και το έργο τους ή τη ζωή τους.
- Προγραμματίζει τις υποχρεώσεις και τις εκκρεμότητες που τυχόν έχει αφήσει σαν να μην υπάρχει χρόνος να τα τακτοποιήσει αργότερα (πχ. περιουσιακά, κληρονομικά, λογαριασμούς, οφειλές). Αποχαιρετά αγαπημένους λες και δεν πρόκειται να τους ξαναδεί ποτέ. Λειτουργεί σαν να μην υπάρχει μέλλον.
- Συμπεριφέρεται με προκλητική αδιαφορία απέναντι στον κίνδυνο (απρόσεκτη οδήγηση, χρήση ουσιών). Μοιάζει να προσπαθεί αυτοκαταστροφικά να επέλθει ο θάνατος κάπως τυχαία.
- Έχει μια ξαφνική κι ύποπτη ηρεμία, μετά από μια περίοδο μεγάλης ταραχής και βαθιάς λύπης. Ίσως έχει αποφασίσει ότι θα αυτοκτονήσει και αυτή η ιδέα έχει επιφέρει μια γαλήνη.
Αυτοκτονικότητα – Μύθοι και αλήθειες
“Όσοι συζητούν για την αυτοκτονία, δεν πρόκειται ποτέ να αυτοκτονήσουν”
Υπάρχει συχνά το ενδεχόμενο ένας άνθρωπος να χρησιμοποιεί την συζήτηση περί αυτοκτονίας ως μια προσπάθεια άντλησης ενδιαφέροντος και προσοχής (ακόμα κι έτσι να είναι, ο άνθρωπος που προσπαθεί με αυτόν τον τρόπο να τραβήξει την προσοχή των άλλων, σίγουρα χρειάζεται βοήθεια). Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν αποκλείει την υλοποίηση της συγκεκριμένης επιλογής. Επομένως, κάποιος που μιλάει για την αυτοκτονία μπορεί να προσπαθεί να αποκαλύψει τις προθέσεις του και οφείλουμε να τον πάρουμε στα σοβαρά.
“Οι περισσότερες αυτοκτονίες συμβαίνουν εντελώς ξαφνικά και δεν έχουν προηγηθεί προειδοποιητικά σημάδια” &“Η αυτοκτονία είναι μια παρορμητική πράξη που συμβαίνει απροσδόκητα”
Οι περισσότερες αυτοκτονίες συμβαίνουν κατόπιν σχεδίου και προγραμματισμού. Συνήθως, το άτομο που θέλει να αυτοκτονήσει έχει προετοιμάσει τον τόπο, τον χρόνο και τον τρόπο που θα γίνει η απόπειρα. Σε λίγες περιπτώσεις, ιδιαίτερα στην εφηβεία, μπορεί να προκύψει απόπειρα αυτοκτονίας παρορμητικά και απροσδόκητα. Στις περιπτώσεις αυτές είναι πιθανό να έχει προηγηθεί κάτι συγκλονιστικό στη ζωή του εφήβου που δεν μπορεί να το διαχειριστεί.
“Η αυτοκτονικότητα αφορά μόνο ανθρώπους με ψυχολογικά ή/και ψυχιατρικά προβλήματα κι όχι τον γενικό πληθυσμό”
Η αυτοκτονικότητα προκύπτει μετά από ανυπέρβλητο ψυχικό πόνο. Αποτελεί την κορύφωση του αισθήματος δυστυχίας και απελπισίας. Αυτό όμως δεν σημαίνει απαραίτητα την συνύπαρξη ψυχικής διαταραχής. Άλλωστε, πολλοί άνθρωποι με ψυχική διαταραχή δεν επιχειρούν να πεθάνουν κι επίσης άνθρωποι που αυτοκτόνησαν ή που αποπειράθηκαν να αυτοκτονήσουν δεν ήταν πάσχοντες ψυχικής διαταραχής.
“Όσοι έχουν επιβιώσει από απόπειρα αυτοκτονίας δεν πρόκειται να την επαναλάβουν”
Η αλήθεια είναι ότι όσοι έχουν αποπειραθεί να αυτοκτονήσουν διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να το επαναλάβουν από αυτούς που έχουν μόνο τον αυτοκτονικό ιδεασμό. Ο κίνδυνος αυτός είναι εξαιρετικά αυξημένος τους πρώτους 12 μήνες μετά την αποτυχημένη απόπειρα και παραμένει αυξημένος εφ’όρου ζωής.
“Όταν μιλάμε για θέματα γύρω από την αυτοκτονικότητα, βάζουμε ιδέες σε κάποιον για να το δοκιμάσει”
Αποκλείεται να ρωτήσουμε έναν άνθρωπο αν σκέφτεται να κάνει κακό στον εαυτό του και να τον ωθήσουμε να το κάνει. Αντίθετα, του δείχνουμε ότι προσπαθούμε να τον καταλάβουμε και ενδιαφερόμαστε πραγματικά για το πως νιώθει και σκέφτεται. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πρόκειται για ένα θέμα ταμπού και πολλοί άνθρωποι που έχουν αποπειραθεί να αυτοκτονήσουν, ντρέπονταν να μιλήσουν για αυτό που τους συμβαίνει. Η άμεση προσέγγιση του θέματος με ενσυναίσθηση και ευαισθησία, μπορεί να ξεκλειδώσει τον άνθρωπο να εκφραστεί. Ίσως με αυτόν τον τρόπο μπορέσουμε να τον στηρίξουμε και να του βάλουμε την ιδέα ότι υπάρχει λύση στο πρόβλημά του.
“Όποιος κάνει απόπειρα αυτοκτονίας θέλει πραγματικά να πεθάνει”
Τα άτομα με αυτοκτονικές τάσεις δεν έχουν πάντα πρόθεση να πεθάνουν. Το δίλημμα που βιώνουν είναι βαθιά υπαρξιακό, είναι η επιθυμία για ζωή και η επιθυμία για θάνατο. Σπάνια κάποιος μπορεί να είναι εντελώς αποφασισμένος, συνειδητά να πεθάνει. Μάλιστα, η αυτοκτονία μοιάζει στα μάτια των αυτοκτονικών ως η μοναδική λύση στο άλυτο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν, μια διέξοδος από τον αβάσταχτο πόνο. Αν μπορούσε η επώδυνη πραγματικότητα να αλλάξει με έναν τρόπο, είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα τον προτιμούσαν έναντι του θανάτου.
Αντιλαμβανόμαστε ότι η αυτοκτονικότητα είναι ένα πολυσύνθετο πρόβλημα με πολυδιάστατο υπόβαθρο που αφορά την επιστήμη της ιατρικής, της ψυχολογίας, της κοινωνιολογίας, της φιλοσοφίας κλπ. Είναι ηθικό χρέος όλων μας να φροντίσουμε τους συνανθρώπους μας που υποφέρουν και σκέφτονται να τερματίσουν τη ζωή τους. Υπάρχει τρόπος να τους βοηθήσουμε ώστε να παραμείνουν ζωντανοί κι ασφαλείς. Πολύ συχνά ακούμε στις ειδήσεις ή διαβάζουμε στο διαδίκτυο για ανθρώπους που αυτοκτόνησαν. Είναι εντελώς απάνθρωπο να μένουμε απαθείς και να θεωρούμε ότι δε μας αφορά. Η αυτοκτονία μπορεί να προληφθεί και είναι ελάχιστο δείγμα ανθρωπιάς να συνδράμουμε σε αυτό.