Ο Carl Rogers, ιδρυτής της ανθρωποκεντρικής ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης, αναφέρει ότι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του θεραπευτή -του καλού θεραπευτή– πρέπει να είναι η ενσυναίσθηση (empathy). Ο ίδιος ορίζει την ενσυναίσθηση ως διαδικασία κι όχι ως στατική κατάσταση. Αναπτύσσεται και εξελίσσεται μέσα από την αλληλεπίδραση των ανθρώπων. Η ενσυναίσθηση σημαίνει την ικανότητα μας να μπαίνουμε μέσα στο βίωμα του άλλου ανθρώπου και να νιώθουμε άνετα εκεί. Να ζούμε τη ζωή του, την εμπειρία του, την ιστορία του, χωρίς να χάνουμε τη δική μας ταυτότητα.
Ενσυναίσθηση – συμπόνοια
Ο όρος της ενσυναίσθησης είναι ιδιαίτερος κι αυτό οφείλεται στο ότι η μετάφραση της αγγλικής λέξης empathy στα ελληνικά σημαίνει εμπάθεια, δηλαδή έντονο πάθος στο λόγο ή στις πράξεις ενός ατόμου. Η ενσυναίσθηση όμως αφορά στο να μπορεί κανείς να μπαίνει στη θέση του άλλου, να καταφέρνει να αισθάνεται πέρα από τον εαυτό του κάποιον άλλο (εν+συν+αίσθηση). Μοιάζει με τη συμπάθεια ή την συμπόνοια αλλά είναι κάτι περισσότερο. Η συμπόνοια περιγράφει την κατάσταση εκείνη όπου το άτομο στέκεται δίπλα σε κάποιον που υποφέρει. Μπορεί να παρέχει παρηγοριά και υποστήριξη, αλλά δεν μπορεί να καταλάβει την εμπειρία του. Η ενσυναίσθηση σημαίνει “μπαίνω στα παπούτσια του άλλου”, βλέπω τον κόσμο όπως τον βλέπεις εσύ, κοιτάζω μέσα από τα μάτια σου, αλλά πάντα παραμένω εγώ.
Συναισθηματική νοημοσύνη και ενσυναίσθηση
Η ενσυναίσθηση αποτελεί μια βασική διάσταση της συναισθηματικής νοημοσύνης (emotional intelligence). Είναι χαρακτηριστικό ανθρώπων με ευαισθησία οι οποίοι αντιλαμβάνονται και κατανοούν τα συναισθήματα των άλλων, ακόμα κι αν δεν ταιριάζουν με τα δικά τους. Είναι άνθρωποι ανοιχτοί, σέβονται τη διαφορετικότητα, αλλά δεν ταυτίζονται με τους άλλους. Έχουν τη δεξιότητα να διατηρούν την ατομικότητά τους και να μην μπερδεύονται. Με άλλα λόγια, μπορούν να διακρίνουν τη δική τους συναισθηματική κατάσταση από αυτή του συνομιλητή τους.
Ο Daniel Goleman ο οποίος καθιέρωσε τον όρο της συναισθηματικής νοημοσύνης, υποστηρίζει ότι η ενσυναίσθηση είναι κάτι σαν κοινωνικό ραντάρ. Λειτουργεί σε τρία επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο, το άτομο μπορεί και νιώθει αυτό που νιώθει ο άλλος. Στο δεύτερο επίπεδο, αντιλαμβάνεται τις σκέψεις και τους άρρητους προβληματισμούς του άλλου, ώστε στο τρίτο επίπεδο πια, το άτομο μπορεί να κατανοεί τις ανησυχίες και το βάθος της εμπειρίας του άλλου.
Κατανόηση
Μέσω της ενσυναίσθησης, ο άνθρωπος εξασφαλίζει την προσωπική του ανάπτυξη. Για να μπορεί να αφουγκράζεται τους συνομιλητές του με ηρεμία, αναμετριέται με τον εαυτό του. Χρειάζεται να νιώθει ασφαλής μέσα του, ώστε να αντέχει τις πληροφορίες που του δίνονται (γνωστικές, συναισθηματικές ή συμπεριφορικές) και να τις κατανοεί. Η κατανόηση της ιστορίας του άλλου προϋποθέτει ουσιαστική επικοινωνία, απουσία κριτικής και αυθεντικό ενδιαφέρον. Ωστόσο, χρειάζεται προσοχή σε δυο σημεία παγίδες.
Η μία παγίδα αφορά στην ταύτιση, δηλαδή στην αποτυχία του ανθρώπου να διαχωρίσει τα όρια του δικού του εαυτού από τον απέναντι. Σε αυτήν την περίπτωση το πρόβλημα του άλλου γίνεται δικό του και βαραίνει μέσα του. Δεν έχει εργαλεία να το αντιμετωπίσει και κουβαλάει πόνο που δεν ξέρει τι να τον κάνει. Η άλλη παγίδα αφορά σε μια συχνή παρανόηση της βαθιάς αποδοχής και κατανόησης που προκύπτει από την ενσυναισθητική επαφή. Μπαίνω στη θέση του άλλου και τον καταλαβαίνω, δεν σημαίνει αυτόματα τον δικαιολογώ ή τον συγχωρώ. Έχω κάθε δικαίωμα να διαφοροποιούμαι, να διαφωνώ και να μην μου ταιριάζει η στάση του άλλου, αλλά να τον καταλαβαίνω.
Χτίζοντας ενσυναίσθηση
Η ενσυναίσθηση είναι μια δεξιότητα που όλοι μπορούμε να αναπτύξουμε αν το θελήσουμε. Πρώτα πρώτα, χρειάζεται να τονώσουμε τον εσωτερικό μας κόσμο και τις δυνάμεις μας. Μπορούμε να σκεφτούμε τις απόψεις μας, την κοσμοθεωρία μας και να εξετάσουμε με μια άλλη ματιά τις αγκυλώσεις και τις προκαταλήψεις μας. Γιατί να δυσκολευόμαστε με ανθρώπους που είναι διαφορετικοί από εμάς; Να προβληματιστούμε βαθιά γιατί θα μπορούσαμε να είμαστε εμείς αυτοί κι αυτοί να ήταν εμείς. Είναι θέμα τύχης που θα βρεθούμε σε τούτο τον πλανήτη.
Μπορούμε να προσπαθήσουμε να κάνουμε μια συζήτηση με κάποιον που διαφωνούμε, χωρίς να τον κρίνουμε και χωρίς να μαλώσουμε. Δεν υπάρχει λόγος να πείσουμε για το δίκιο μας, είναι πιο σημαντικό να καταλάβουμε τι συμβαίνει στο δικό του κόσμο. Έχουμε φυσικά κάθε δικαίωμα να μη συμφωνούμε ούτε στο ελάχιστο μαζί του.
Μπορούμε, επίσης, να κουβεντιάσουμε με ανθρώπους που εμπιστευόμαστε για το πώς μας αξιολογούν ως προς την αλληλεπίδραση μας μαζί τους. Είναι μια καλή ευκαιρία να δούμε τον εαυτό μας μέσα από τα μάτια των άλλων και έπειτα να δούμε κι εκείνους με άλλα μάτια. Δε χρειάζεται να θυμώνουμε με μια παρατήρηση, είναι πιο βοηθητικό να μπούμε στη διαδικασία να νιώσουμε το αποτέλεσμα της συμπεριφοράς μας πάνω στον άλλον άνθρωπο.
Η καλλιέργεια της ενσυναίσθησης μας κάνει καλύτερους ανθρώπους. Μας βοηθάει να έχουμε ανοιχτούς ορίζοντες και να μην δυσκολευόμαστε να κοιτάμε το αλλιώτικο που ίσως υπάρχει παραπέρα. Μας καθιστά ελεύθερους ανθρώπους που σέβονται τον εαυτούς τους και τους γύρω τους.
“Η ενσυναίσθηση είναι η πιο πολύτιμη ανθρώπινη ποιότητα”
Δαλάι Λάμα